آرتساخ – ارگ برای حفاظت از هویت ارمنی

عیسی حسن جلالیان کاتولیکوس گندزاسر
رهبر نهضت آزادی
آسپت منجیکیان
سازمان صغناخ های آرتساخ
شاه سلیمان در سال 1694 درگذشت و پسرش سلطان حسین جانشین وی شد.
اقتدار دولت شروع به تضعیف کرد و قیام های مردمی در همه جا آغاز شد. هرج و مرج به تدریج گسترش یافت.
در سال 1701، ولیچان جی به عنوان کاتولیکوس در گندزاسار انتخاب شد. شاهزاده آیزایا حسن جلالیان، پسر شاهزاده، جانشین عمویش ارمیا ب. حسن جلالیان.
کاتولیکوس عیسی ابتدا کلیسای کاتولیکوس را که از اغوان جدا شده بود متحد کرد و گندزاسر را مرکز معنوی و سیاسی قرار داد.
پس از آن، کاتولیکوس اشعیا شاهزادگان آرتساخ را به دور خود متحد کرد و با آنها شروع به برداشتن گام هایی برای برقراری روابط دیپلماتیک خارجی و توسعه برنامه های نظامی کرد.
کاتولیکوس اشعیا او را از نظر روحی و سیاسی، علاوه بر آرتساخ، پارتاو و شاماخ و سپس گندزک، شاکی و کاپاغاک را مطیع کرد.
در کنار کاتولیکوس اشعیا، معتبرترین شاهزاده آرتساخ، عمویش ملک بیگ حسن جلالیان بود.
***
اسرائیل اوری
ایده آزادی میهن در هاگوپ دی. پس از تشکیل جلسه مخفیانه در اچمیادزین مقدس در سال 1677 به ابتکار کاتولیکوس جوغه. هیئتی برای درخواست کمک از کشورهای اروپایی تشکیل شد. اسرائیل اوری که همراه با این هیأت به آنجا رفته بود، از ایتالیا، فرانسه و آلمان دیدن کرد و در مورد موضوع آزادی ارمنستان گفتگو کرد. پس از بازگشت به ارمنستان، در سال 1699، اسرائیل یک جلسه مخفیانه از ملیک ها در روستای Angegakot در سیونیک تشکیل داد. سپس در سال 1701 عازم سن پترزبورگ شد و طرح آزادی ارمنستان را به تزار پتر کبیر ارائه کرد.
در بهار سال 1702، اسرائیل اوری و ارشماندریت میناس از طریق میرون واسیلیف، سرباز ارمنی مقیم مسکو، نامه هایی به کاتولیکوس عیسی گندزاسار فرستادند و او را از موفقیت مذاکرات مطلع کردند.
اسرائیل اوری سپس راهی رم شد و با کلمنت یازدهم ملاقات کرد. با پدربزرگ پاپ نامه ای به شاه ایران فرستاد و از او خواست که اجازه آزار و اذیت مسیحیان را ندهد.
اسرائیل اوری از رم به مسکو رفت و در ژوئیه 1707 با سفارتی متشکل از پنجاه نفر به سوی ایران حرکت کرد. در سال 1708 به شاماخ و در سال 1709 به اصفهان رسید و در آنجا با شاه سلطان حسین ملاقات کرد.
اسرائیل اوری از اصفهان به شاماخ بازگشت و از آنجا به آرتساخ رفت و با کاتولیکوس اشعیا و ملیک ملاقات کرد. او خبر پیروزی روس ها بر سوئدی ها در نبرد پولتاوا (27 ژوئن 1709) را به همكاران خود رساند.
کاتولیکوس اشعیا و اسرائیل اوری با هم به روستاهای مختلف آرتساخ، به شیروان و مناطق ارمنی‌نشین ایران سفر کردند. هدف آنها فراهم کردن زمینه برای جنبش آزادیبخش، سازماندهی نیروهای مشترک ارمنستان و تشکیل یک جبهه مشترک بود.
در حالی که اسرائیل اوری در حال آماده شدن برای بازگشت به مسکو بود، کاتولیکوس اشعیا و دو اسقف به هیئت او پیوستند.
اسرائیل اوری به دستور تزار پطر کبیر، بیست خانواده ابریشم‌کار ارمنی و مقدار زیادی ابریشم خام را از آرتساخ به روسیه آورد تا یک کارخانه ابریشم در مسکو تأسیس کند، و همچنین بیست و پنج اسب از آرتساخ و هدایای گرانبها.
اسرائیل اوری سه کشتی از مقامات روسیه برای انتقال اموال و افراد دریافت کرد.
کاتولیکوس اشعیا، اسرائیل اوری و اعضای هیئت در تابستان 1711 وارد آستاراخان شدند، جایی که اسرائیل اوری به طور ناگهانی درگذشت.
عیسی کاتولیکوس در حیاط کلیسای ارامنه آستاراخان مراسم خاکسپاری اسرائیل اوری را انجام داد و به آرتساخ بازگشت.
***
پس از مرگ اسرائیل اوری، کاتولیکوس اشعیا مقدمات جنبش آزادیبخش ارمنی را رهبری کرد و با دولت روسیه گفتگو کرد.
در سال 1716، کاتولیکوس اشعیا، میناس وارداپت را که توسط پطر کبیر در گندزاسار فرستاده شده بود، پذیرفت، او را اسقف منصوب کرد و او را به عنوان رهبر ارمنیان روسی منصوب کرد.
از طرف ارامنه آرتساخ، کاتولیکوس اشعیا نامه ویژه ای به پتر کبیر فرستاد و تمایل ارامنه را برای پذیرش حمایت روسیه از روی میل به اطلاع رساند.
***
گلستان
هرج و مرج و ناآرامی های داخلی در ایران تشدید شد. در شمال شرق کشور، افغان ها و ازبک ها سلاح های خود را بالا بردند، در غرب – کردها، در جنوب – اعراب، و لزگین های قفقاز وفاداری خود را به سلطان عثمانی ابراز کردند.
در سال 1718 لزگین ها به آیرارات، سلمست و هاماتان لشکر کشی کردند و جهت اصفهان را تصرف کردند. شرایط سختی برای ارمنیان ایجاد شد.
به دعوت کاتولیکوس اشعیا، بین 10000 تا 12000 جنگجو برای مقابله با لزگین ها گرد هم آمدند.
کاتولیکوس اشعیا، شیروان پارتاوتسی، سرکیس جرابردتسی و هوسپ گندزاکتسی شخصاً فرماندهی را بر عهده گرفتند. لزگین ها فقط تا حدی مهار شدند.
قوم جیلزی افغانستان به رهبری میر محمود در نبرد کلناپات در سال 1722 لشکر ایرانی را شکست دادند. افغانها به اعماق ایران حمله کردند و پس از یک محاصره شش ماهه، اصفهان پایتخت را در مهرماه به تصرف خود درآوردند. شاه سلطان حسین اسیر و خلع شد.
میر محمود خود را شاه اعلام کرد، اما اکثر ولایات فارس حکومت او را نپذیرفتند.
شاه سلطان حسین پسرش طهماسب به شمال گریخت و در آنجا خود را شاه اعلام کرد. مناطق آترپاتاکان و خزر پناهگاه او شد.
شاه طهماسب از روسیه تقاضای کمک کرد و در مقابل قول داد که استان های شمالی را واگذار کند.
***
جابرد
لزگین ها با بهره گیری از جنگ های ایرانی و هرج و مرج داخلی به روستاهای شیروان حمله کردند و به آرتساخ رسیدند.
برای مقاومت در برابر حملات لزگین ها، دسته های مسلح ملیک آرتساخ متحد شدند و لشکری چهل هزار نفری تشکیل دادند که 30000 نفر سواره نظام و 10000 نفر پیاده نظام بودند.
برای حمایت از دفاع شخصی آرتساخ، ایوان و ترخان اوزپاشین ها از شهرک های ارامنه شیروان به آرتساخ کوچ کردند.
دژهای دفاعی در قلمرو آرتساخ سازماندهی شد. سغناخ ها عبارت بودند از گلستان، شوشی، اوتارانوتس، جرابرد، حوکاغاگتس، کاچقاکابرد، قراقلوخ (قلعه شوش)، بادارا، کوچیز (نزدیک روستاهای هرهر و تسواتق) و طوق.
پادگان مستقر در صغنخس قادر به انجام نبردهای دفاعی و تهاجمی بود.
کاتولیکوس اشعیا و ایوان یوزپاش فرماندهی نیروهای مسلح سغنخ را بر عهده گرفتند.
نیروهای مستقر در کوه های آرتساخ ضد حمله ای قوی علیه لزگین ها در نزدیکی جرابرد آغاز کردند. کوهنوردان آورار به سمت کرانه چپ کورا عقب نشینی کردند و دیگر جرأت نزدیک شدن به مرزهای آرتساخ را نداشتند.
***
پس از پایان جنگ شمالی، تزار پتر کبیر روسیه شروع به تصرف بخش های غربی دریای خزر کرد.
تهاجم روسیه به ماوراء قفقاز در ژوئیه 1722 آغاز شد. دربند در 23 اوت (3 سپتامبر) تصرف شد و پس از آن پتر کبیر به طور غیرمنتظره ای به آستاراخان بازگشت و پیشروی نیروها را در سال بعد به سواحل جنوبی دریای خزر به تاخیر انداخت.
پتر کبیر در 13 دسامبر (24) با رژه پیروزمندانه وارد مسکو شد.
***
کچغاکابرد
کاتولیکوس گندزاسار عیسی و گرجی واختانگ ز. کینگ در شرایط حمله روسیه به ماوراء قفقاز وارد مذاکره شد و تصمیم گرفت نیروهای مسلح ارمنستان و گرجستان را با سپاهیان روس متحد کند و ماوراء قفقاز را آزاد کند.
ارتش 30000 نفری گرجستان و 10000 نفری ارمنی در سپتامبر 1722 در نزدیکی گندزاک با یکدیگر ملاقات کردند.
نیروهای ارمنی و گرجی حدود دو ماه در منطقه چولاک نزدیک گندزک ماندند و منتظر آمدن نیروهای روسی بودند.
در ماه نوامبر گزارش شد که پتر کبیر از دربند بازگشته و تهاجم به سال بعد موکول شده است.
نیروهای گرجستان به تفلیس و نیروهای ارمنی به آرتساخ بازگشتند.
کاتولیکوس اشعیا اظهار داشت که ارامنه جان، فرزندان و دارایی خود را در خدمت آزادی میهن قرار می دهند.
شاه طهمازپ واختنگ ز او را به خیانت متهم کرد و کنستانتین را پادشاه کاختی کرد که مسلمان شده بود. واختنگ ز. مجبور شد به روسیه برود.

https://www.aztagdaily.com/archives/493984